Het beschreven familiearchief Tjarda van Starkenborgh bij de Groninger Archieven is op verschillende tijdstippen door de heer jhr. mr. E. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer aan het Rijksarchief in Groningen in bruikleen gegeven. Nadat het voornaamste gedeelte reeds in de jaren 1918 en 1920 is aangeboden, volgen aanvullingen in 1921, 1922 en 1927. Toch vormt het thans hier aanwezige niet alles, wat er van het familiearchief nog over is. O.a. komt een gedeelte door huwelijk in het familiearchief Thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg en met dat archief in het Rijksarchief in Friesland, terwijl een ander gedeelte, door de familie indertijd ter voorlopige beschrijving afgestaan, niettegenstaande verschillende pogingen voor de definitieve inventarisatie bij het Rijksarchief niet meer is terug te krijgen.
Uit de op het Rijksarchief aanwezige stukken, vermeld bij H.O. Feith (voormalig archivaris van de Groninger Archieven) ‘Register van het archief van Groningen, 802 – 1847’ wordt geen enkel stuk aan het familiearchief toegevoegd. Bij het (verreweg grootste) gedeelte van die stukken, dat reeds weer, in verband met de splitsing van de verzameling tussen Rijk en gemeente Groningen, naar het herkomstbeginsel is ingedeeld, zijn geen stukken aangetroffen, die oorspronkelijk tot dit familiearchief behoord hebben, terwijl er, ten einde op die splitsing niet vooruit te lopen, geen onderzoek daaromtrent in het resterende gedeelte is ingesteld. De (geringe) mogelijkheid bestaat dus, dat nog een enkel stuk bij de voorgezette splitsing zal blijken oorspronkelijk tot dit archief behoord te hebben.
De borg Verhildersum gezien vanaf de achterzijde. Deze Borg is rond 1400 eigendom van Ayleo Onsta, ook wel genoemd Ferhildema, uit Sauwerd. Verhildersum komt waarschijnlijk van "Vrouw (Fer) Hilde' s heem en Starkenborgh. In 1792 wordt de borg verbouwd, en krijgt het zijn huidige, kleinere vorm. In 1822 is het gebouw verkocht aan een notaris familie Van Bolhuis. Tot aan de verkoop van de borg in 1953 aan de gemeente Leens, blijft het in handen van hun nazaten, de familie Frima. Nu is het een museum en geven de kamers een kijkje in het leven van de adel en de rijke burgerij in de 19e eeuw. Foto: september 2010 door Hardscarf. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported licentie.
Het archief is niet geheel vrij gebleven van vreemde bestanddelen. Bij de beschrijving blijkt namelijk, dat er een tamelijk groot aantal stukken is, dat in geen verband met de familie Tjarda van Starkenborgh staat, of waarbij dat verband in ieder geval niet meer is aan te tonen. Daaronder zijn er natuurlijk, b.v. onder de aankomstbrieven, waarbij dit verband wel bestaan heeft, maar thans door het verloren gaan van stukken niet meer is na te sporen; echter geldt dit van de meeste stukken van deze rubriek toch niet. Hoe die dan in het archief gekomen zijn, valt moeilijk te zeggen. Mogelijk is het voorgekomen, dat een lid van de familie, en ik denk daarbij in het bijzonder aan de notaris jhr. A.W.L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, de hem bij het ordenen van een of andere boedel overgelegde stukken zelf heeft behouden om ze voor vernietiging te vrijwaren, wanneer de oorspronkelijke bezitters van die stukken op het behoud geen prijs hebben gesteld; zekerheid daaromtrent bestaat echter niet. In ieder geval volgt uit deze samenstelling van het archief als vanzelf een indeling van de inventaris in 2 hoofdafdelingen: Stukken, die tot het eigenlijke familiearchief gebracht kunnen worden, en Stukken, die niet tot het eigenlijke familiearchief behoren, of waarvan het verband met dit archief niet gebleken is. Overigens heb ik bij de beschrijving de thans meestal bij de inventarisatie van familiearchieven gevolgde methode toegepast.
Ten slotte zij hier nog vermeld, dat ik bij mijn werk een dankbaar gebruik heb gemaakt van hetgeen tevoren reeds door dr. Poelman, mr. Joosting en de heer Lonsain in deze is verricht.
Bron bovenstaande tekst: w.g. J.A. Brouwer, laatste wijziging 14-04-2018, RHC GA, Groninger Archieven
Het archief omvat 568 beschreven archiefstukken, 4 gedigitaliseerd, totaal 99 bestanden. Organisatie: Groninger Archieven. laatste wijziging 14 maart 2014.
De volgende stukken zijn ondermeer in het archief aanwezig
6. Huwelijkscontract tussen Alhard Tiarda van Starckenborch, jonker en hoofdling te Verhildersum, Leens, Wehe en Zuurdijk, en Gratia Susanna Clant, dochter van Edzert Jacob Clant, jonker te Nijenstein, en Boudewina Conders van Helpen, 21 juli 1648.
7. Akte, waarbij Edsert Jacob Clant toe Nijestein en Bauduina Conders van Helpen, echtelieden, aan hun dochter Gratia Susanna als bruidsschat meegeven een heerd land van 46 jukken te Leens, 27 jukken land te Pieterburen, een heerd land van 31 grazen, waarvan 16 vrij van behuizing, te Beijum, en een heerd land van 64 pondematen met 10 pondematen, vrij van behuizing, te Visvliet, 1648 juli 21. (Afschrift d.a. ca. 1672.)
8. Akte van scheiding tussen Gracia Susanna Clant, weduwe van Alhart Tjarda van Starckenborch, heer te Verhildersum en Leens, ter ene, en haar kinderen Frederica, Edsard Jacob, kapitein van de infanterie, Lambert, alsmede dr. Reneke Busch namens de minderjarige Bauwina, Hiddina Anna, Anna, Elisabeth, Bartoldt en Josina ter andere zijde, met betrekking tot de goederen, gedurende het huwelijk van eerstgenoemde met voornoemde Alhart verworven, waarbij tevens aan voornoemde Gracia Susanna vergoed worden de door haar in huwelijk aangebrachte en later verkochte goederen, 25 maart 1679.
9. Akte van scheiding tussen Gratia Susanna Clant, weduwe van Allardt Tiaerda van Starckenborgh, heer te Verhildersum en Leens, als voogdes over haar minderjarige kinderen Bauwina, Hiddina Anna, Anna, Elisabeth, Bartoldt en Josina, en haar meerderjarige kinderen Frederica, Edzard Jacob en Lambert met betrekking tot de nalatenschap van voornoemde Allardt, voor zover deze op de kinderen is vererfd, 1679 maart 28. (In duplo.)
10. Akte van scheiding tussen Gracia Susanna Clant, weduwe van Allardt Tiaerda van Starckenborgh, als voogdes over haar minderjarige zoon Bartoldt, en haar meerderjarige zoon Edzardt, kapitein van de infanterie, en Lambert met betrekking tot hun aandeel in de nalatenschap van voornoemde Allardt, met overeenkomst tussen partijen inzake het huis Verhildersum, c.a. 1679 maart 29. (In triplo.)
10a. Lijsten van goederen en rechten van wijlen Alhart Tiarda van Starkenborgh, ca. 1679
11. Akte van scheiding tussen ritmeester-majoor Edzart Jacob Tjaerda van Starckenborgh, heer op Verhildersum en te Leens, en Anna Habbina Lewe, echtelieden, ritmeester Lambert Tjaerda van Starckenborgh, Coppen Tjaerda van Starckenborgh, heer te Wehe, Zuurdijk en Nijeklooster, namens zijn vrouw Hiddina Anna Tjaerda van Starckenborgh, Bouwijna, Anna, Barthold, Elisabeth en Josina Tjaerda van Starckenborgh met betrekking tot de nalatenschap van hun moeder Gracia Susanna Clant, weduwe Starckenborgh, 1692 januari 12. (In triplo met een ongedateerd afschrift.)
12. Schuldbekentenis, groot 2000 carolus gulden, ten laste van Ludolph Tiarda van Starckenborgh, heer te Wehe en Zuurdijk, en Anna Catharina de Mepsche, echtelieden, en ten bate van hun neef en nicht Ulderick van Ewssum en Emilia Mackdowel, echtelieden, 1680 augustus 20. Met akte van overdracht van voornoemd kapitaal d.d. 1733 september 15 (transfix) en dorsale kwijting wegens aflossing.
13. Akte van scheiding tussen a). Anna Tiarda van Starckenborgh, weduwe Sickinge, en b). Coppen Tiarda van Starckenborgh en Hiddina Anna Tiarda van Starckenborgh, echtelieden, heer en vrouw van Wehe, met betrekking tot de nalatenschappen van hun moeder Anna Chatarina (sic) de Mepsche en hun zuster Frederica, 18 februari 1704.
14. Akte van scheiding tussen a). Coppen Tjaerda van Starckenborgh, heer te Wehe, en b). Tekela Elisabeth van Bierum, douairière Sickinghe, vrouw te Breedenborg, als voogdes over haar kinderen Hindrik Ludolf en Feio Johanna, alsmede Onno Berent Gruis van Lellens en Sophia Hindriette Sickinghe, echtelieden, met betrekking tot de schulden, waarmee de nalatenschappen van Anna Catharina de Mepsche, weduwe Starckenborgh en Frederica Tjaerda van Starckenborgh bezwaard zijn geweest, 19 maart 1705.
880.269 Verklaring van Jan Wigbolts en Grietien Jansen ehelieden, dat zij Allard Tiarda van Starkenborgh en Gratia Susanna Clant, ehelieden, als eigenaren van eht hun verkochte goed (huis en grond te Zandeweer) zullen erkennen, zodra de koopsom is voldaan, 1670.
880.270. Akte van scheiding van de nalatenschap van Gracia Susanna Clant weduwe Starckenborgh, 1692.
Gratia Susanne Clant
Bron bovenstaande stukken: Groninger Archieven.
Borg Verhildersum van boven gezien, alsmede het schathuis.
Gratia Susanna Clant
Gratia Susanna wordt geboren op 24 november 1630 te Helpman als dochter van Edzard Jacob Clant (1584-1648) en Bauduina Coenders van Helpen (ca 1585-1667). Op 18-jarige leeftijd treedt zij op 24 september 1648 in het huwelijk met de 28-jarige Allard Tjarda van Starkenborgh, jonker en hoveling van Leens, Wehe en Zuurdijk, geboren op 20 juni 1620, overleden rond 1673, zoon van Lambert Tjarda van Starkenborgh (1592-1646) en Frederica Gaykinga (1595-1637). Ze krijgen 11 kinderen:
1
Frederica Tjarda van Starkenborgh (1649 - 1687, 38 jaar).
Zij trouwt in 1679 met Bernard Johan van Prott, heer op borg Rikkarda in Lutjesgast. Het is zijn tweede huwelijk, want zijn eerste vrouw is gesneuveld tijdens het beleg van Groningen in het huis van secretaris Johan Tammen aan de Vismarkt door een brandbom. Hij is kolonel van een regiment te voet en in 1672 commandeur van Bourtange. Na een kinderloos huwelijk van acht jaar sterft Frederica. Bernard trouwt in 1688 met Cecilia Elisabeth Tamminga.
2
Lambert Tjarda van Starkenborgh (1654 - 1722).
3
Hiddina Anna Tjarda van Starkenborgh (1657 - ?).
Hiddina is getrouwd in 1686 met Bojocco van der Wenge, heer op de Onstaborg en kapitein van een compagnie te voet. Hij is een zoon van Philips Sigismund van der Wenge en Josina Tjarda van Starkenborgh, dus een neef van Hiddina Anna. Na het overlijden van Van der Wenge trouwt Hiddina in 1690 met een andere neef, Coppen Tjarda van Starkenborgh (1654-1728). Deze hoofdeling te Wehe en Zuurdijk, heer op Borgweer te Wehe, is een zoon van Ludolf Tjarda van Starkenborgh en Anna Catharina de Mepsche. Hij vervult tal van bestuurlijke functies: lid van de Gecommitteerde Raden der Ommelanden, buitengewoon lid van het admiraliteitscollege.
4
Edzard Jacob Tjarda van Starkenborgh (1657- 26 juni 1716, 59 jaar). Hij is heer op Verhildersum, generaal-majoor der ruiterij en commandeur van Coevorden. Getrouwd in 1678 met Frouwina Eeck (1657-1680), zij overlijdt een week na de geboorte van hun dochter Gratia Susanna Tjarda van Starkenborgh. Zijn tweede huwelijk is in 1684 met Anna Habina Lewe (1665-1738), dochter van Johan Lewe te Middelstum en Geertruida Alberda.
5
Lambert Tjarda van Starkenborgh (Groningen, 12 september 1658 - 30 juli 1722, 63 jaar).
Lambert wordt geboren in de Boteringestraat te Groningen. Hij wordt heer van Wetsinge en trouwt in 1701 met Allegonda Maria Clant, dochter van Derck Clant en Margaretha Josina Ripperda.
6
Bouwina Tjarda van Starkenborgh (ca 1660 - 1709).
Zij overlijdt ongehuwd.
7
Anna Tjarda van Starkenborgh (ca 1662 - 1730).
Getrouwd met Jan Lewe, heer op de Blauwborg te Obergum en zoon van Johan Lewe te Middelstum en Geertruida Alberda.
8
Elisabeth Tjarda van Starkenborgh (ca 1665 - 1728).
Zij overlijdt ongehuwd.
9
Josina Tjarda van Starkenborgh (ca 1666 - 1706).
10
Albert Tjarda van Starkenborgh (ca 1669 - <1679).
Hij overlijdt op jonge leeftijd.
11
Barthold Tjarda van Starkenborgh (? - 1692).
We weten alleen dat hij in 1684 staat ingeschreven als student in Groningen en drie jaar later in Franeker. Hij overlijdt ongehuwd.
Gratia Susanna is een zuster van Amelia Clant, jonker Egbert Clant, heer van Scheltema en Nijenstein en van jonker Derck Jacob Clant van Hanckema en Nijenstein. Gratia Susanna overlijdt op 21 september 1690. Ze is dan 59 jaar.
Portret van Edzard Jacob jr
Op 3 mei 2017 is het bijzondere portret van Edzard Jacob Tjarda van Starkenborgh (1657-1716), een zoon van Gratia Susanna, geveild bij Sotheby’s in Londen. Het bestuur van Verhildersum heeft het portret voor Verhildersum weten te verwerven en heeft daarvoor middels crowdfunding en een bijdrage van de Vereniging Rembrandt de benodigde middelen verkregen. Het portret is in 1670 door de jonge Haagse schilder Martinus van Grevenbroeck gemaakt. Na de aankoop is het gerestaureerd door de bekende restaurator Marjan de Visser (zie afbeelding hieronder). Dit is overigens niet het enige schilderij van Martinus van Grevenbroeck op Verhildersum. Het familieportret dat in de grote zaal op de borg hangt is ook van zijn hand.
Edzard Jacob wordt op 16-jarige leeftijd borgheer. Martinus van Grevenbroeck schildert zijn portret in 1673. In dit kostuumportret draagt hij een Romeins kleed. De kleding verwijst naar de klassieke cultuur van de antieke wereld en zijn verbondenheid met het hogere. Vanuit het verleden kijkt hij zo zelfverzekerd naar ons!
De kelder van de borg
De kelder van de borg Verhildersum, parel in het Hogeland van Groningen, Wereld Erfgoed Waddenzee, toont de historie van het gebouw vanaf de 13e eeuw (zie onderstaand). Restauratiewerkzaamheden hebben de geschiedenis bloot gelegd. Er is zelf een waterput gevonden. Hans Kosmeier vertelt van de ontdekkingen die hij heeft gedaan in de 32 jaar dat hij voor het onderhoud van de borg verantwoordelijk is geweest. Onderstaand een video van een kijkje in de kelder van de borg.
Familieportret van Allard Tjarda van Starkenbogh en Gratia Susanna Clant
Familieportret van Allard Tjarda van Starkenborgh met zijn vrouw Gratia Susanna Clant en hun tien (levende) kinderen: Middenin op de voorgrond oudste zoon Edzart Jacob. Rechts eerstgeboren kind en oudste dochter Frederica. Verspreid ertussen de andere kinderen Lambert, Bouwina, Anna, Elisabeth, Barthold, Josina, Albert en Hiddina Anna. In de lucht twee engeltjes met de wapens van de families Van Starkenborgh en Clant die gestorven kinderen symboliseren. Rechtsboven de borg Verhildersum. In het midden het dorp Leens met de toren van de Petruskerk. Afmetingen: 3,91 bij 2,82 meter (een van de grootste familieportretten van Nederland). Het bestaat uit twee panelen (bij een latere samenvoeging iets verschoven) en was mogelijk oorspronkelijk bedoeld voor het stedelijk huis van de familie. Lange tijd lag het als een stuk linnen opgevouwen in een kist, alvorens het in 1928 werd herontdekt. De vouwen zijn nog zichtbaar. Het hangt sinds 1991 in de borg Verhildersum nadat de familie het portret in 1989 schonk en het werd gerestaureerd.[1] Deze afbeelding is een scan van het schilderij uit ongeveer 1975, dus voor de restauratie. Bron: RHC GA, www.beeldbankgroningen.nl. Licentie: Publiek Domein.
Beschrijving van het familieportret hierboven:
Familieportret van Allard Tjarda van Starkenborgh met zijn vrouw Gratia Susanna Clant en hun tien (levende) kinderen: Middenin op de voorgrond oudste zoon Edzart Jacob. Rechts de eerstgeboren en oudste dochter Frederica. Verspreid ertussen de andere kinderen Lambert, Bouwina, Anna, Elisabeth, Barthold, Josina, Albert en Hiddina Anna. In de lucht twee engeltjes met de wapens van de families Van Starkenborgh en Clant, hun op dat moment gestorven kinderen. Rechtsboven de borg Verhildersum. In het midden het dorp Leens met de toren van de Petruskerk. Datum: 1670. Schilder: Martinus van Grevenbroeck, olieverf.
Nog een bijzonderheid valt te vermelden: het meisje Frederica heeft een oranje-appel in de hand en de staande jongen rechts draagt een muts getooid met oranje-blanje-bleu veren. Daar het paneel tijdens het eerste stadhouderloos bewind geschilderd is, mag men aan deze details een symbolische bedoeling toekennen.
Afmetingen: 3,91 bij 2,82 meter (een van de grootste familieportretten van Nederland). Het bestaat uit twee panelen (bij een latere samenvoeging iets verschoven) en is een uitwerking van het stedelijk huis van de familie. Lange tijd heeft het als een stuk linnen opgevouwen in een kist op zolder gelegen en is in 1928 herontdekt. De vouwen zijn niet meer zichtbaar. Het hangt sinds 1991 in de borg Verhildersum nadat de familie het portret in 1989 schenkt en restaureert.
De borg Verhildersum te Leens
Eén van de grootste familieportretten, dat is het pronkstuk van Landgoed Borg Verhildersum. Het schilderij toont de volledige familie Tjarda van Starkenborgh uit 1670 geschilderd door Martinus van Grevenbroeck (zie afbeelding hierboven. Vader Allard Tjarda van Starkenborgh en zijn vrouw Gratia Susanna Clant zijn afgebeeld met hun tien op dat moment levende kinderen. Als één van de weinige stukken die nog rechtstreeks uit de nalatenschap van deze belangrijke Groningse komt, is het werk van bijna 4 bij bijna 3 meter een van de belangrijkste objecten uit de collectie van de borg. Het is tijdens openingstijden te bewonderen in de zaal van de borg in Leens. Het schilderij dat op Verhildersum in de borg is te vinden, is naar alle waarschijnlijkheid gemaakt voor het huis van de familie in de stad Groningen. Het familieportret toont de rijkdom van de familie, niet alleen in de kleding, maar door ook de borg en het dorp Leens met de kerk op de achtergrond af te beelden. Het is geschilderd in een rijke barokstijl. Na vele omzwervingen en na lange tijd opgevouwen op zolder bij de familie Van Starkenborgh te hebben gelegen, is het bij Verhildersum terecht gekomen. In de jaren 90 van de twintigste eeuw is het schilderij grondig gerestaureerd.
De ‘Nationale Museumweek’ heeft in 2015 een uitgelezen kans geboden om dit bijzondere object in de belangstelling te zetten. De hele week heeft het gedraaid het om het voor velen nog verborgen ‘goud’ uit museale collecties aan heel Nederland te laten zien. In het ‘Verhildersum Mysterie’, een digitale rondgang voor jong en oud die begin mei 2015 gelanceerd is, heeft het familieportret een bijzondere rol gespeeld.
Restauratie schilderij (1683) van Gratia Susanna Clant
In onderstaande film zie je de eerste fase van de restauratie van het portret van Gratia Susanna Clant van Scheltkema Nijenstein (1630-1690) -afbeelding boven, gestart in april 2020. Gratia is de moeder van Edzard Tjarda van Starkenborgh. Zij is op dit portret afgebeeld als de weduwe van Allard Tjarda van Starkenborgh. Het doek hangt normaal in de borg Verhildersum. Het is heel bijzonder dat hier portretten hangen van mensen die er in de 17e eeuw echt gewoond hebben. Daarom moeten we er heel goed voor zorgen. Restauratieatelier Marjan de Visser voert de restauratie uit, samen met Marya Albrecht. Zij hebben deze film voor ons opgenomen en nemen je mee in de spannende ontdekkingstocht naar het originele portret dat onder oude vernis en later aangebrachte overschilderingen teruggevonden moet worden. De restauratie kan worden uitgevoerd dankzij bijdragen van vele donateurs, en de Vereniging Rembrandt via het Groninger Fonds. Op het bovenstaande doek is de restauratie nog niet uitgevoerd.
De Oopjen van Verhildersum
Er is bij de restauratie van het portret van een van de vroegere bewoners van Borg Verhildersum in Leens een bijzondere ontdekking gedaan. Het gaat om het portret van Gratia Susanna Clant van Scheltkema Nijenstein (1630-1690), zeg maar de Oopjen van Verhildersum. Gratia is de moeder van Edzard Tjarda van Starkenborgh. Zij is op dit portret afgebeeld als de weduwe van Allard Tjarda van Starkenborgh. Dankzij een bijdrage van de Vereniging Rembrandt en in het bijzonder het Groninger Fonds, en een groep donateurs wordt het schilderij op dit moment nog steeds gerestaureerd. Schilder en jaartal van het doek zijn op dat moment nog onbekend. Wat blijkt? Op een bij eerdere restauratie naar de achterkant geslagen hoek van het doek is, verstopt onder restauratietape, de naam van de kunstenaar en het jaartal ontdekt: H. ten Oever, 1683 (zie afbeeldingen hieronder).
Restauratieatelier Marjan de Visser heeft hiermee, met haar collega Marya Albrecht, een heel bijzondere ontdekking gedaan. Na extra speurwerk is ook ontdekt dat de schilder drie jaar eerder een portret maakte van Mello Alberda en zijn vrouw Susanna Elisabeth Tamminga. Hun portretten zijn in bezit van het Groninger museum en hangen in de Menkemaborg.
Nieuwe bladzijde in het verhaal van het leven van de adel in Groningen
Een ontdekking als deze levert nieuwe kennis op over de verbanden tussen de diverse adellijke families in de hoogtijdagen van Groninger borgen; de 17e eeuw. Ze geven met hun rijkdom een impuls aan de cultuur in Groningen. Ze laten de beste architecten en ambachtslieden bouwen aan hun huizen en tipten elkaar over de beste portretschilders. Waarschijnlijk is Gratia getipt door haar nicht Susanna Tamminga. Zelfs de opzet van het kunstwerk vertoont veel overeenkomsten. De parels, een gordijn als decor met een landschap op de achtergrond. Waar Susanna zit, staat Gratia maar ze kijken op dezelfde manier, hebben dezelfde oogopslag.
Misschien niet zo verwonderlijk want Tamminga haar grootmoeder van moederszijde is een Clant. Gratia haar tweede naam is ook Susanna. Hendrick ten Oever (1639- 1716) komt uit Zwolle. Hij schildert portretten en landschappen. Er is zelfs een klein boekje uitgegeven in 1957; Hendrick ten Oever, een vergeten Overijsselse meester uit de zeventiende eeuw.
Bekijk de film van deze ontdekking (hieronder), of lees het verslag met de foto's (pdf, groot bestand dus het downloaden duurt even):
Bezit van portretten van bewoners van Verhildersum is uitzonderlijk
Het is bijzonder dat Verhildersum schilderijen bezit van de mensen die echt op de borg hebben gewoond in de 17e eeuw. Ze geven het verhaal van Groningen een gezicht. Het hele gezin van Gratia en Allard is prachtig uitgedost te zien op het grootste familieportret van Nederland dat in de zaal van borg Verhildersum hangt. Het portret van Edzard, recent verworven en gerestaureerd, hangt daar ook. Een derde doek, van de zussen van Edzard is in bezit van het Groninger museum. Deze schilderijen zijn alle drie rond 1674 gemaakt door Martinus van Grevenbroeck uit Den Haag. (Bron: Marya Albrecht en Marjan de Visser, 18 augustus 2020, restauratie portret Susanna Tjarda van Starkengborgh-Clant. Een zoektocht in Groningen. Link.)
Onstaborg te Wetsinge en Verhildersum
Onno Onsta Ferhildema heeft zeven zonen, hij woont, waarschijnlijk, op de Onstaborg bij Sauwerd. Na zijn overlijden in 1398, wordt zijn zoon Aylko eigenaar van Verhildersum. Hij noemt zich zowel Aylko Ferhildema als Aylko Onsta. Omdat hij, volgens de stad Groningen, te nauwe banden wil aanknopen met de Graaf van Holland, Albrecht van Beieren, worden zowel de Onstaborg als de borg Verhildersum door troepen van de stad verwoest. In 1514 worden opnieuw de Onstaborg en Verhildersum door de Stad aangevallen en verwoest. Verhildersum wordt herbouwd en tot het midden van de 16e eeuw blijven Verhildersum en de Onstaborg met elkaar verbonden.
Aepko Onsta, trouwt met Gela van Ewsum en bouwt een nieuwe Onstaborg bij Wetsinge. In 1564 overlijdt Aepko en in 1580 zijn vrouw Gela; in 1585 en 1587 vindt de boedelscheiding tussen de 4 kinderen plaats en dochter Hidde Onsta, in 1586 getrouwd met Ludolf Tjarda van Starkenborgh, wordt Verhildersum toebedeeld. Ludolf en Hidde krijgen twee kinderen; Lambert en Anna Maria. Anna Maria trouwt met Rembt ten Ham en later met Johan Huninga en wordt vrouwe van de Dijkumborg genoemd. Hidde Onsta sterft op 1 april 1618 en Ludolf op 31 december 1618. Ze worden bijgezet in de grafkelder in het koor van de Petruskerk in Leens en een grote zerk geeft ook nu nog de plaats aan. Lambert trouwt in 1619 met Frederica Gayckinga van Warfhuizen. Deze Lambert erft in 1628 van Reint Alberda van Spijk, een ver familielid, de collatie van de kerk en pastorie, eveneens de dijk- en zijlrechten te Leens. In 1632 laat hij, als nieuwe collator, een grote klok voor de Petruskerk in Leens gieten en noemt deze Sint Peter. Naast jonker en hoofdeling te Leens, Wehe en Zuurdijk, is Lambert vele jaren lid van het College van Gedeputeerde Staten van Stad en Lande en lid van de Admiraliteit te Dokkum in de jaren 1624 en 1625. Lambert en Frederica krijgen 4 kinderen, 2 zoons, Allard en Ludolf en 2 dochters, Josina en Hidde. Hidde overlijdt al op jonge leeftijd. Lambert sterft in januari 1646, zijn vrouw is al vóór 1637 overleden. In zijn testament bepaalt hij dat zijn bezittingen pas verdeeld mogen worden, wanneer zijn jongste zoon, Ludolf, meerderjarig is.
Uitsnede uit het familieportret toont zoon Edzart in vol ornaat.
Allard Tjarda van Starkenborgh volgt zijn vader op als heer van Verhildersum, jonker en hoveling te Leens, Wehe en Zuurdijk. Hij trouwt in 1648 met Gratia Susanna Clant van Helpman, dochter van Edzar Jacob Clant en Bouwina Coenders van Helpen. Allard en Gratia krijgen 11 kinderen waarvan er 3 al jong overlijden. Van het gezin is omstreeks 1670 een schilderij gemaakt door Marinus van Grevenbroek. Waarschijnlijk bedoeld voor het winterhuis in Groningen. Het schilderij van 3 bij 4 meter heeft jarenlang op de Nederlandse Ambassade in Brussel gehangen maar is nu weer terug in Leens. Wegens ruimtegebrek is het schilderij ooit in twee delen gesneden, deze zijn, niet helemaal zorgvuldig, weer aan elkaar gezet. Het schilderij hangt nu in de grote zaal op Verhildersum.
Allard heeft verschillende belangrijke functies uitgeoefend, zo is hij lid van de Admiraliteit te Harlingen, lid van het College van Gedeputeerde Staten van Stad en Lande, curator van de universiteit in Groningen en bewindhebber bij de Westindische Compagnie. Ook in het Marnegebied heeft hij als collator en redger veel invloed. Naast vele rechten, bezit hij 23 boerderijen met land in dit gebied. In 1672, bij het beleg van Groningen door de Bisschop van Munster, heeft Allard het bevel over een groep soldaten en boeren die de oostelijke en noordelijke dijk van het Reitdiep moeten bewaken om te voorkomen dat de stad wordt omsingeld. In 1653 geeft Allard aan de Petruskerk te Leens een zilveren schotel en een zilveren beker voor gebruik bij het Avondmaal. Uit deze tijd stammen ook de herenbank, de preekstoel en de koorafsluiting met de koperen bankopzetten met daarop kaarsenhouders en het wapen van de Tjarda’s. Allard overlijdt in 1673 en zijn vrouw Gratia Susanna in 1690.
Verhildersum is op het toppunt van zijn glorie als Edzard Jacob, de oudste zoon van Allard, in 1679 heer van Verhildersum wordt. Hij is getrouwd in 1678 met Frouwina Eeck, zij sterft een week na de geboorte van hun dochterje Gratia Susanna in 1680. De kleine Gratia Susanna wordt maar 4 jaar oud.
In 1684 hertrouwt Edzard met Anna Habina Lewe. Ze krijgen 10 kinderen waarvan er 3 jong overlijden. Edzard kiest voor een militaire loopbaan en wordt generaal-majoor van de ruiterij en commandeur van Coevorden Hij overlijdt in juni 1716 op de leeftijd van 59 jaar. Anna Habina, die in 1738 overlijdt, heeft lange jaren als weduwe op Verhildersum geleefd.
Met haar kinderen maakt ze daar de Kerstvloed van 1717 mee. Op de borg is het redelijk veilig, maar in het dorp Leens worden 60 huizen verwoest, verdrinken 180 mensen en ruim 500 stuks vee. In 1733 geeft Anna Habina aan de orgelbouwer Albertus Antonie Hinsz opdracht een nieuw orgel voor de Petruskerk te maken. Iets waar men haar in Leens nog steeds dankbaar voor is.
Wanneer Anna Habina Lewe sterft, erven haar 3 jongste kinderen, zoons, Verhildersum. Eilco Onsta Tjarda van Starkenborgh, de oudste van de drie overgebleven zoons, gaat op Verhildersum wonen. In 1729 wordt hij lid van het College van Gedeputeerde Staten van Stad en Lande, in 1731 afgevaardigde naar de Staten Generaal in Den Haag, later nog lid van de Admiraliteit te Harlingen, lid van de Gecommiteerde Raden der Ommelanden en lid van de Raad van State. Eilco is getrouwd met Eltje Jacobs Bennema en sterft in 1750 kinderloos. Edzard Jacob, de tweede overgebleven zoon, trekt in 1738 naar Oost Friesland en wordt daar lid van de Oostfriese Ridderschap. De jongste zoon, Evert Barthold, trouwt in 1736 met Anna Geertruida Stachouwer van Schiermonnikoog. Hij is majoor der ruiterij. Ze krijgen twee kinderen: Edzard Jacob Tjarda van Starkenborgh (Stachouwer) en Anna Wilhelmina Tjarda van Starkenborgh.
Schilder: Jan Jansz de Stomme (1615-1657), Helemaal links: de wapens van de familie. Drie kinderen van Tjarda van Starkenborgh, 1654, olieverf op paneel, 123 x 147.5 cm, Bron/eigenaar: Groninger Museum. Licentie: Public Domain.
In de loop van de jaren is hun tante, Margaretha Bouwina Tjarda van Starkenborgh getrouwd met Egbert Rengers van Farmsum, door grondruil en aankoop, eigenares geworden van Verhildersum. Na 1587 is de macht en rijkdom van de eigenaars van Verhildersum steeds toegenomen om rond het midden van de 18e eeuw in één keer te verdwijnen. In 1750 is Verhildersum te huur maar er zijn geen belangstellenden.
In 1753 verkoopt Margaretha Bouwina Tjarda van Starkenborgh de borg en alles wat erbij hoort aan I.W. van Rossum voor f. 19.400,- Dan grijpt achterneef, Ludolf Tjarda van Starkenborgh heer van Wehe, in en eist de borg op voor zijn kinderen.
Hij is getrouwd met Cecilia Rengers, de schoonzus van Margaretha Bouwina, en is van mening dat de borg, op grond van het Ommelander Landrecht, dat vreemde invloeden wil weren, in de familie hoort te blijven. De Hoge Justitie Kamer stelt hem in het gelijk. De verkoop van de borg gaat niet door.
Wanneer Lambert Tjarda van Starkenborgh in 1646 sterft, erft zijn oudste zoon, Allard, de borg Verhildersum en laat zijn jongste zoon, Ludolf, zich in 1648/49 een borg te Wehe bouwen die hij eerst ‘Nijenklooster’ en vanaf 1679 ‘Borgweer’ noemt.
Ludolf trouwt in 1650 met Anna Catharina de Mepsche. Hij noemt zich Heer van Borgweer, Wehe en Zuurdijk. Ludolf sterft rond 1690 en zijn zoon, Coppen volgt hem als borgheer op. Coppen is in 1690 getrouwd met zijn nichtje Hiddina Anna, dochter van Allard Tjarda van Starkenborgh en Gratia Susanna Clant, wonend op Verhildersum. Coppen sterft in 1728 en wordt opgevolgd door zijn zoon Ludolf. Deze is in 1726 getrouwd met Cecilia Rengers en hij eist voor zijn kinderen de borg Verhildersum op (zie hiervoor).
Ludolf sterft in 1777. Zijn zoon Edzard, die in 1769 met Lucia Helena van Burmania trouwt, volgt hem als borgheer op. Edzard en Lucia wonen tot 1777 op Verhildersum en gaan daarna op Borgweer wonen. Edzard overlijdt al in 1782 en zijn vrouw en hun zoon Ludolf, geboren in 1771, blijven wonen op Borgweer. Ludolf trouwt in 1794 te Echten met Allegonda Susanna van Echten, dochter van Roelof van Echten en Anna Wilhelmina Tjarda van Starkenborgh, dochter van Evert Barthold Tjarda van Starkenborgh en Anna Geertruida Stachouwer van Schiermonnikoog.
Schiermonnikoog
Het eiland Schiermonnikoog, oorspronkelijk bezit van klooster Claercamp, wordt door de Staten van Friesland ‘via via’ in 1640 verkocht aan Johan Stachouwer voor het bedrag van 200.000 goudguldens (18.366 gulden). Vele leden van de familie hebben het eiland achtereenvolgens in bezit gehad. Aan het eind van de reeks opvolgers interesseert men zich steeds minder voor het eiland. Een zegen is het geslacht Stachouwer voor Schiermonnikoog zeker niet geweest. Het eiland wordt uiteindelijk volledig aan zijn lot overgelaten.
Johan Stachouwer, Heer van Rijsbergen, overlijdt op Schiermonnikoog op 2 augustus 1655 en wordt begraven in de hervormde kerk te Blaricum. Hij behoort tot de 250 rijkste Hollanders in de Gouden Eeuw en bewoont het Stachouwerhuis bij Naarden en is eigenaar van slot Ruysdael bij Blaricum.
Catharina Maria Stachouwer [1683-1761], freule van de heerlijkheid Schiermonnikoog
Wapensteen (foto: verloren gegaan) familie Stachhouwer uit de gevel van kasteel Binnendijken op Schiermonnikoog.
Rond 1700 wordt het kasteel prooi van de golven. Ludolf gaat op Borgweer wonen waar eerst een dochtertje, dat op 13-jarige leeftijd sterft, en daarna op 18 juni 1797 een zoon worden geboren. Deze zoon, Edzard, krijgt op 2-jarige leeftijd van zijn overgrootmoeder een deel van de bezittingen op Schiermonnikoog met als voorwaarde dat de naam Stachouwer aan zijn naam wordt toegevoegd.
Edzard 1797-1872, Starkenborgh en Stachouwer
Van 1640 tot 1858 is het eiland Schiermonnikoog eigendom van de familie Stachouwer. In 1858 verkopen Edzard Tjarda van Starkenborgh Stachouwer en Gratia Susanna Stachouwer het eiland aan Mr John Erik Blanck voor 98000 gulden.
Gratia Susanna Stachouwer (1792-1867) is de dochter van Johan Stachouwer geboren in 1769 en Aagje Bloos (Blom). Ze trouwt op 03 juni 1809 te Schiermonnikoog met (Jozemias) Wilhelm Lodewijk Netteman(n), geboren te Ussel (Waldeck) en op 11 juni 1811 wordt Johan Frederik Stachouwer Nettmann op Schiermonnikoog geboren. Johan overlijdt op 09-01-1818. De grootvader van Gratia (Graatje) is Jonker Coppen Lamberts Staghouwer, cavallerie-luitenant en Heer van Schiermonnikoog. Na het overlijden van Willem Nettemann, hertrouwt Gratia (27 jr.) op 19 november 1818 met Cornelis Tjeerds Visser (24 jr). Na diens overlijden, trouwt Gratia op 03-02-1841, eveneens op Schiermonnikoog, met Sjourt Thijsen Jans de Jong, geboren op Schiermonnikoog.
Verhildersum staat te koop
Na 1800 wordt Verhildersum weer regelmatig te huur aangeboden. In 1821 biedt Edzard Tjarda van Starkenborgh Stachouwer de borg opnieuw te koop aan en in 1822 wordt deze verkocht. Van 1587 tot 1822 is Verhildersum in bezit van een Tjarda van Starkenborgh (Stachouwer) geweest.
Jonkheer Mr. Edzard Tjarda van Starkenborgh Stachouwer trouwt op 16 mei 1820 met Aleida Warmoldina Lamberta Talma van Dokkum. Ze wonen op Borgweer en hier worden hun kinderen Ludolf, Jakobus Nicolaas (kunstschilder), Willem, Catherina Allegonda Susanna, Jakoba Geertruida en Alidius Warmoldus Lambertus geboren. Vier dagen na de geboorte van de laatste zoon, Alidius, op 4 februari 1830, sterft de moeder. Edzard hertrouwt in 1831 met Cornelia Petronella Hermanna Thooft en in 1832 wordt Cornelis Pieter Herman Tjarda van Starkenborgh Stachouwer geboren. In 1841 Lucia Helena, ze overlijdt in Breukelen op 22 oktober 1856 maar 15 jaar oud.
Edzard wordt in 1829 burgemeester van de gemeente Leens. Hoewel er in de Franse tijd geen oproer tegen de Tjarda van Starkenborghs is geweest, is toch een Tjarda van Starkenborgh Stachouwer ooit voor de Leenster bevolking op de vlucht geslagen. Dit is in 1830, wanneer een groot deel van de Leenster bevolking weigert een door de regering opgelegde belasting, als bijdrage in de strijd tegen de Belgen, te betalen. Het wordt in de gemeente zo onrustig, dat de burgemeester met zijn gezin besluit Borgweer te verlaten en in de stad Groningen veiligheid te zoeken. Dreiging met inkwartiering van soldaten, laat de Leensters zo schrikken, dat ze alsnog de belasting betalen. De burgemeester keert daarna op Borgweer terug. Hij laat in 1832 het oude Borgweer slopen en een nieuw huis, dichter aan de weg van Leens naar Wehe, bouwen. Deze nieuwe woning wordt Weerborg genoemd. In 1839 vertrekt de familie naar Breukelen aan de Vecht en Weerborg wordt op afbraak verkocht.
Het tijdperk van de Tjarda’s van Starkenborgh (Stachouwer) in de gemeente Leens is nu voorgoed voorbij.
De derde zoon, Alidius, trouwt in 1857 met Cornelia Sara Kappeyne van de Copello en gaat aan de Ossemarkt in Groningen wonen. Hij is notaris en later ook wethouder van Groningen. Hij sterft in 1909 te Groningen.
Hun oudste zoon, Jhr. Mr. Dr. Edzard Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, geboren op 21 februari 1859 te Maarsseveen, trouwt op 24 juni 1885 met Jkvr.Cristina Jacoba Quintis, ze overlijdt in 1932. Hij volgt zijn vader op als notaris, wordt burgemeester van de stad Groningen en van 1 oktober 1917 tot 1 juni 1925 is hij Commissaris van de Koningin in Groningen.
Verder heeft hij nog vele andere functies gehad waarvan hier een selectie:
- rechter-plaatsvervanger Arrondissementsrechtbank te Groningen, van 1 juni 1896 tot 1 september 1910
- burgemeester van Groningen, van 1 april 1900 tot 1 oktober 1917
- lid Provinciale Staten van Groningen, van 6 juli 1904 tot mei 1910 (voor het kiesdistrict Groningen)
- lid Eerste Kamer der Staten-Generaal, van 18 mei 1910 tot 11 september 1917 (voor de provincie Groningen)
- Commissaris van de Koningin in Groningen, van 1 oktober 1917 tot 1 juni 1925
- lid College van Curatoren Hogeschool te Groningen, vanaf 2 juli 1900 (nog in 1920)
- lid Commissie van Toezicht Landbouwschool te Groningen, van 1904 tot 1912
- lid Centrale Afdeling (Eerste Kamer der Staten-Generaal), van december 1914 tot maart 1915
- lid Centrale Afdeling (Eerste Kamer der Staten-Generaal), van september 1916 tot december 1916.
Hij spreekt als kamerlid enkele malen over financiële en landbouwkundige voorstellen en bij de behandeling van de begrotingen van Justitie en Binnenlandse Zaken.
Zijn echtgenote is een kleindochter van jhr. W.J. Quintus, Tweede Kamerlid, en een nicht van jhr. J. Wichers Quintus, Eerste Kamerlid. Zijn zwager is burgemeester van Zuidbroek (Gr.). Nadat de eerste SDAP'ers in de raad zijn gekozen, geeft hij zijn burgemeestersambt op. Zijn vader is notaris, wethouder van Groningen en lid van Provinciale Staten van Groningen.
Jhr. Mr. Dr. Edzard Tjarda van Starkenborgh Stachouwer overlijdt op 18 januari 1936 te Den Haag maar woont in Groningen.
Jhr. Mr. Alidius Warmoldus Lambertus Tjarda van Starkenborgh Stachouwer
Hun zoon, Jhr. Mr. Alidius Warmoldus Lambertus Tjarda van Starkenborgh Stachouwer (1888 – 1978), wordt in 1888 te Groningen geboren. Hij trouwt in 1915 te Baltimore met Christine Marburg. Hij heeft een diplomatieke loopbaan en is van 1925 – 1933 Commissaris van de Koningin in Groningen, als opvolger van zijn vader. Dan vertrekt hij als Buitengewoon Gezant en Gevolmachtigd Minister naar Brussel. In 1936 wordt hij Gouverneur-Generaal van Nederlands Oost-Indië. Hij is daar de laatste landvoogd. In de oorlog wordt hij daar door de Japanners gevangen gezet. Zijn eerste gevangenschap ins het de ‘Soekka Miskin-gevangenis’ te Bandoeng, van 6 april 1942 tot 16 april 1942. Vervolgens wordt hij geïnterneerd op Formosa en in Japan, van april 1942 tot oktober 1943 en daarna geïnterneerd in Mantsjoerije, van oktober 1943 tot 19 augustus 1945.
Na 1945 komt hij terug in Nederland en vertegenwoordigt ons land nog op verschillende hoge posten in het buitenland. Hij speelt in 1956 een rol bij het oplossen van de Greet Hofmansaffaire. Hij is een hoffelijke regent geweest, die met beslistheid optreedt. Hij overlijdt te Wassenaar op 16 augustus 1978.
1940.0199 Titel: De drie kinderen van Tjarda van Starkenborgh, Hersteller Jan Jansz. de Stomme. Kinderen uit het huwelijk van Allard Tjarda van Starkenborgh, heer van Verhildersum en Leens en Gratia Susanna Clant van Nijenstein.
Door slimme huwelijkspolitiek is het geslacht Tjarda van Starckenborgh in het bezit van verschillende heerlijk- en gerechtigheden gekomen. Het behoort aan het einde van de zeventiende eeuw tot de voornaamste Ommelander jonkergeslachten. De zestien familiewapens die links op het portret aan afhangende linten zijn geschilderd, zijn de betovergrootouders van de kinderen. Zo lijkt over de identificatie geen enkele twijfel te bestaan. Het meisje links is de oudste dochter van het echtpaar, de in 1649 geboren Frederica. Over de andere twee kinderen bestaat echter onduidelijkheid. Volgens de tot nu toe bekende gegevens over de familie is het tweede kind van dit echtpaar een jongen met de naam Lambert, geboren op 23 februari 1654 en gestorven vóór 1658. De jongen rechts op het schilderij is te oud voor een kind van nog geen jaar en het kind in het midden is, gezien de kleding die het draagt, hoogstwaarschijnlijk een meisje. Het moet dus gaan om een jongen en een meisje die tussen 1649 en 1654 geboren en jong gestorven zijn. Het kopje in de wolken is waarschijnlijk de beeltenis van een ander kind dat ten tijde van de vervaardiging van het schilderij is overleden. Als het schilderij na 23 februari 1654 is geschilderd, is het mogelijk dat het de beeltenis is van Lambert, die dan in het jaar van zijn geboorte moet zijn overleden.
Nog een bijzonderheid valt te vermelden: het meisje Frederica heeft een oranje-appel in de hand en de staande jongen rechts draagt een muts getooid met oranje-blanje-bleu veren. Daar het paneel tijdens het eerste stadhouderloos bewind geschilderd wordt, mag men aan deze details een symbolische bedoeling toekennen.
Datum: 1654. Entstehungszeitraum, 17e eeuw, Objektbezeichnungschilderijen, groepsportretten, portretten. Material: olieverf, paneel (hout). TechnikschilderenFormat Hoogte: 123 cm, breedte: 147.5 cm, lijst: hoogte: 133 cm, breedte: 155 cm, diepte: 4.5 cm.
Bronnen:
- RHC GA, Groninger Archieven.
- Ommelander borgen en steenhuizen. W.J. Formsma, R.A. Luitjens-Dijkveld Stol, A. Pathuis.
- W.A. Braasem, Jonkers tussen Stad en Wad, de Groningse borgen en haar bewoners..
- Herma Kamphuis. Groninger borgen en Drentse havezaten.
- R.A. Luitjens- Dijkveld Stol, De borg Verhildersum en zijn bewoners.
- Informatie van Internet via GOOGLE. ‘Schier Web’, ‘Stachouwer op Schiermonnikoog’.
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorg-vuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
De website van het landgoed Verhildersum.
